بررسی جامع ظاهر در معاینه وضعیت روانی
مقدمه
معاینه وضعیت روانی MSE ( Mental Status Examination ) یکی از ابزارهای مهم در ارزیابی بالینی است که به بالینگران کمک می‌کند تا به طور سنجیده‌تری وضعیت روانی بیمار را بررسی کنند. یکی از اجزای مهم این معاینه، بررسی جامع ظاهر در معاینه وضعیت روانی بیمار است. ظاهر مجموعه‌ای از ویژگی‌های قابل دیدن مانند آرایش،آراستگی، پوشش، ویژگی‌های جسمانی و رفتار است که می‌تواند سرنخ‌هایی از وضعیت روانی فرد به بالینگر بدهد. در ادامه به بررسی جامع‌تر این مؤلفه و اهمیت آن در تشخیص و برنامه‌ریزی درمانی می‌پردازیم.
فهرست مطالب
ظاهر کلی بیمار
آراستگی و بهداشت (Grooming and Hygiene)
از اولین چیزهایی که بالینگر در برخورد با بیمار مورد توجه قرار می‌دهد آراستگی و بهداشت فرد است افرادی که به خوبی به آراستگی خود رسیده‌اند و از لباس‌های تمیز و مناسب استفاده می‌کنند معمولاً سطحی از عملکرد طبیعی را نشان می‌دهند در مقابل کم توجهی به آراستگی و بهداشت فردی می‌تواند نشان دهنده حضور اختلالات روانی مختلفی باشد که معمولاً شدت بالایی دارند به عنوان مثال بیمارانی که دچار افسردگی هستند علاقه خود را به مراقبت از خود از دست می‌دهند و ممکن است ظاهری ژولیده و با نظافت پایین داشته باشند. همچنین اختلالات شدید روانپزشکی مانند اسکیزوفرنیا ممکن است منجر به نقصان در توجه به تمیزی و بهداشت شخصی شود که می‌تواند ناشی از فقدان انگیزه(Avolition) باشد.
پوشش
پوشش بیمار اطلاعات مهمی را در مورد وضعیت روانی بیمار در دسترس بالینگر قرار می‌دهد. فرضیه‌سازی بر اساس آنچه از لباس‌های بیمار برمی‌آید، بخشی از بررسی ظاهر کلی بیمار در معاینه وضعیت روانی است. بالینگران موشکافانه پوشش بیمار را در ارتباط با شرایط جوی، جنسیت، مسائل فرهنگی، و بسیاری متغیرهای دیگر مورد بررسی قرار می‌دهند عدم تناسب ظاهر خصوصاً در مورد لباس‌ها می‌تواند اطلاعات مهمی درباره ارتباط بیمار با هنجارهای فرهنگی، ساختار خانواده، قوانین اجتماعی، هویت جنسی، توانایی‌های فرد در قضاوت در مورد دمای هوا، فصل و… به بالینگر دهد.
در موارد شدید بیماران مبتلا به روان گسستگی ممکن است در فصل زمستان و در سرمای شدید لباس‌های بسیار خنکی که متناسب با تابستان و روزهای گرم است را به تن کنند؛ یا به عنوان مثالی دیگر افراد مبتلا به اختلال شخصیت هیستریونیک لباس‌های بسیار اغواگرانه، توجه طلبانه و نمایشی به تن کنند. صدالبته تمام فرضیه‌هایی که در مورد این موارد می‌سازیم در تناسب با مسائل فرهنگی و همچنین بررسی‌های بعدی و موشکافانه رد یا تایید می‌شوند.
ویژگی‌های جسمی
ساختار بدنی بخش جالبی است که در تاریخ روانشناسی مورد توجه بسیاری از متفکران بوده است. صد البته در معاینه وضعیت روانی بررسی وجه‌های مختلف مرتبط با ساختار بدن و صورت باید مورد توجه قرار گیرد؛ چرا که اطلاعات بسیار غنی را در مورد فرد در اختیار بالینگر قرار می‌دهد.
ساختار بدنی و وضعیت بدن (Body Build and Posture)
بالینگران موشکافانه وضعیت جسمانی بیمار را از زاویه‌های مختلف مورد بررسی قرار می‌دهند. آیا بیمار اضافه وزن دارد یا بسیار لاغر است؟ آیا به نظر مضطرب می‌آید یا آرام است؟ آیا وضعیت بدن قوز کرده و خمیده است یا راست و متناسب؟ آیا بیمار دچار مشکلاتی مانند لوچی در چشمانش است؟ آیا نشانه‌هایی از کندن پوست یا مو بر چهره و دستان بیمار دیده می‌شود؟ آیا نشانه‌هایی از زخمی شدن در پوست مراجع دیده می‌شود؟ این‌ها برخی از سوالات متعددی است که بالینگر هنگام مشاهده‌ی ظاهر بیمار از خود می‌پرسد و براساس پاسخ هرکدام فرضیه‌هایی را در ذهن خود ترسیم می‌کند که هرکدام ارزش بررسی بالایی دارند؛ زیراکه می‌توانند با بررسی بیشتر، علائم و نشانه‌هایی را درمورد بیمار شفاف‌سازی کنند.
حالات چهره (Facial Expressions)
حالات چهره می‌توانند طیف وسیعی از هیجانات افراد را منتقل کنند و بالینگر را در بسیاری موارد راهنمایی کند. چهره‌ای ماسکه ممکن است از بیماری‌هایی مانند بیماری پارکینسون یا وجود کاتاتونیا خبر دهد. بیماری که لبخندهای نامتناسب یا اخم بیش‌از حد دارد، ممکن است مبتلا به هایپومانیا باشد یا شایدهم مصرف مواد مخدر!
ما از حالت چهره بیمار اطلاعاتی را دریافت می‌کنیم که مسیر مصاحبه بالینی، مسیر تشخیص‌گذاری، واکنش‌های بیمار به ما و به موضوعات و حتی احتمال وجود اختلالات نورولوژیک را تعیین می‌کند.
رفتار و حرکات
فعالیت حرکتی (Motor Activity)
فعالیت حرکتی بیمار می‌تواند اطلاعات زیادی درباره وضعیت روانی او ارائه دهد: بی‌قراری، که اغلب با حرکات بیش از حد طبیعی مانند قدم زدن، پیچاندن دست‌ها، یا ناتوانی در نشستن ثابت و ممتد بروز می‌کند، معمولاً در اختلالات اضطرابی، بی‌قراری در روان‌گسستگی یا ترک مواد (Withdrawal) مشاهده می‌شود. کندی روانی-حرکتی (Psychomotor Retardation)، که در آن حرکات بیمار به‌طور قابل توجهی کند و آرام می‌شود، اغلب در افسردگی شدید یا برخی از شرایط نورولوژیک دیده می‌شود. حرکات غیرطبیعی ممکن است تیک‌ها (Tics) ، لرزش (Tremors)، یا پرش‌های عضلانی باشد که ممکن است نشان‌دهنده مشکلات نورولوژیک (عصب‌شناختی)، عوارض جانبی برخی داروها (مانند دیسکینزی تأخیری ناشی از داروهای نورولپتیک) یا سایر شرایط روان‌شناختی باشد.
تماس چشمی (Eye Contact)
جنبه‌ای ظریف و حاوی اطلاعات مفید، میزان تماس چشمی مراجع با بالینگر است. تماس چشمی می‌تواند سرنخ‌هایی در باره حالت هیجانی و روانی بیمار فراهم کند. پرهیز از تماس چشمی می‌تواند نشانه ای از اضطراب اجتماعی و شرم یا پارانویا باشد. در انتهای دیگر طیف، تماس چشمی بیش از حد یا شدیداً پرخاشگرانه می تواند نشانه مانیا، گوش‌به‌زنگی بیش از حد و برخی اختلالات شخصیت باشد. همچنین نبود تماس چشمی یکی از نشانه‌های اختلال طیف اوتیم نیز می‌باشد.
نگرش به بالینگر (Attitude Toward Examiner)
همکاری (Cooperativeness)
نگرش بیمار نسبت به معاینه‌کننده در طول MSE یکی دیگر از اجزای کلیدی است. بیماری که تمایل بیشتری به اشتراک‌گذاری اطلاعات دقیق و کامل دارد، که قطعا ارزیابی را آسان‌تر می‌کند، نشان از همکاری بالای اوست. اما، خصومت، طفره‌روی یا آشناپنداری بیش از حد می‌تواند ارزیابی را بسیار دشوار کند. خصومت یا سوءظن نسبت به معاینه‌کننده ممکن است نشان‌دهنده پارانویا یا یک اختلال شخصیت مانند اختلال شخصیت مرزی یا ضد اجتماعی باشد. پاسخ‌های طفره‌آمیز نشان می‌دهد که بیمار ممکن است چیزی را به دلیل شرم، احساس گناه یا ترس از قضاوت پنهان کند. در مقابل، رفتار بیش از حد آشنا می‌تواند نشان‌دهنده بازداری‌زدایی باشد که اغلب در مانیا یا برخی اختلالات لوب فرونتال مشاهده می‌شود.
مشارکت (Engagement)
سطح مشارکت در طول معاینه نیز جنبه مهمی برای بررسی است. بیماری که بی‌تفاوت (Disengaged) یا غیرپاسخ‌گو (Unresponsive) است ممکن است در حالت تجزیه (Dissociative State)، افسردگی شدید یا کاتاتونیا باشد. در آن سر طیف، بیماری که پرگویی می‌کند، بین کلام مصاحبه‌گر می‌پرد یا به راحتی حواسش پرت می‌شود ممکن است در حالت مانیک باشد یا تحت تأثیر داروها یا مواد محرک قرار داشته باشد. میزان تمرکز و مشارکت بیمار در مصاحبه اطلاعاتی درباره عملکرد شناختی (Cognitive Functioning) و سطح هوشیاری او نیز ارائه می‌دهد.
ملاحظات فرهنگی
فرهنگ‌های مختلف ممکن است هنجارهای متفاوتی در مورد آراستگی، پوشش و رفتار داشته باشند. چیزی که ممکن است در یک فرهنگ به عنوان آراستگی ضعیف یا پوشش نامناسب تلقی شود، در فرهنگ دیگر می‌تواند بسیار عادی و یا حتی مورد تشویق باشد. بنابراین، ضروری است که بالینگران از نظر فرهنگی باز و مطلع باشند و از قضاوت بر اساس استانداردهای فرهنگی و اجتماعی شخصی خود بپرهیزند. درک پیشینه فرهنگی بیمار می‌تواند به تفسیر دقیق ظاهر و رفتار او کمک کند.
مشاهده ظاهر بیمار در معاینه وضعیت روانی، پنجره‌ای به دنیای درونی او باز می‌کند و سرنخ‌های حیاتی را ارائه می‌دهد که ممکن است اختلالات روانپزشکی نهفته را آشکار سازد. نحوه‌ای که فرد خود را ارائه می‌دهد—چه در آرایش، پوشش، وضعیت بدنی، یا حالات چهره—می‌تواند پیش از آنکه کلمه‌ای بگوید، حجم زیادی درباره وضعیت روانی او بیان کند.
نتیجه‌گیری
“ظاهر” در معاینه وضعیت روانی نقش اساسی در ارزیابی، فرضیه‌سازی بالینی و تشخیص اختلالات روانپزشکی ایفا می‌کند. بالینگران با بررسی دقیق و موشکافانه‌ی این مؤلفه می‌توانند اطلاعات ارزشمندی در مورد وضعیت زندگی، اقتصادی، فرهنگی، جسمانی و روان‌شناختی بیمار به دست آورند و با تلفیق و تفسیر این اطلاعات با اطلاعات دیگر، برنامه درمانی مؤثرتری تدوین کنند. به یاد داشته باشید که در تفسیر این مشاهدات باید به ملاحظات فرهنگی و اجتماعی بیمار توجه دقیقی شود.
