معاینه وضعیت روانی MSE ( Mental Status Examination )
مقدمه
معاینه وضعیت روانی یا MSE چیست؟ یکی از بخش‌های اساسی ارزیابی بالینی در روانپزشکی و روان‌شناسی بالینی،معاینه وضعیت روانی MSE ( Mental Status Examination ) است. در این ارزیابی وضعیت شناختی، عاطفی و رفتاری بیمار در هنگام مصاحبه بالینی بررسی می‌شود. این ارزیابی شامل مشاهده و بررسی جزئی‌نگرانه‌ی رفتار و حالات بیمار به منظور دستیابی به تصویری جامع از وضعیت روانی اوست. هدف، کمک به تشخیص اختلالات روانی و برنامه‌ریزی درمانی مناسب برای مراجع است. در ادامه عنوان‌های اصلی هرکدام از بخش‌های این معاینه را شرح خواهیم داد.
فهرست مطالب
ظاهر عمومی
ابتدای برخورد بیمار و بالینگر می‌تواند حاوی اطلاعات بسیار ارزشمندی برای ارزیابی و ایجاد فرضیه‌های تشخیصی باشد.ظاهر عمومی (General Appearance) حاوی بررسی ظاهر، رفتار و نگرش بیمار نسبت به بالینگر است. این اطلاعات به بالینگر کمک می‌کنند تا دیدگاه بدوی‌ای از وضعیت روانی بیمار به دست آورد.
ظاهر
اولین شاخص از وضعیت روانی بیمار را می‌توان ظاهر(Appearance) او دانست. بررسی ظاهر بیمار شامل مشاهده تیپ بدنی، وضعیت بدنی، لباس‌ها، آراستگی و پیراستگی است. ظاهر بیمار می‌تواند بالینگر را از وضعیت روانی و جسمانی بیمار مطلع کند و به وی در ایجاد فرضیه‌های تشخیصی کمک کند. برای مثال، لباسی نامرتب و وضعیت بدنی خمیده می‌تواند این فرضیه را در ذهن بالینگر ایجاد کند که ممکن است بیمار دچار اختلالاتی مانند افسردگی شدید یا اضطراب باشد. همچنین، در برخی موارد، ظاهر غیرمعمول بیمار ممکن است نشان‌دهنده روان‌گسستگی باشد که البته ارزیابی را سمت و سو می‌دهد.
رفتار و فعالیت روانی‌حرکتی
بررسی جنبه‌های کمی و کیفی رفتارهای حرکتی بیمار (Behavior and Psychomotor Activity) در این بخش انجام می‌شود. رفتارهای حرکتی غیرطبیعی شامل مواردی مثل حرکات قالبی، بی‌قراری، کندی حرکتی و … باشد. به عنوان مثال، بیمارانی که مبتلا به اختلال افسردگی مهاد هستند ممکن است دچار کندی روانی-حرکتی باشند، درحالی که بیماران مضطرب ممکن است دچار بی‌قراری باشند. بررسی موشکافانه‌ی رفتارهای حرکتی به بالینگر در تشخیص اختلالات کمک ارزنده‌ای می‌کند.
خلق و عاطفه
خلق و عاطفه (Mood and Affect)، اجزای مهمی از معاینه وضعیت روانی (MSE) هستند که نقشی بنیادین در شناخت وضعیت احساسی بیمار توسط بالینگر دارد.
خلق در معاینه وضعیت روانی
خلق (Mood) به عنوان یک حالت هیجانی (Emotional State) پایدار که ادراک فرد از جهان را رنگ می‌زند، تعریف می‌شود. خلق بیمار ممکن است افسرده، تحریک‌پذیر، مضطرب و… باشد.
این حالت‌های خلقی در طول زمان متغیر هستند و براثر عوامل محیطی، زیستی یا روان‌شناختی ممکن است تغییر کنند. به عنوان مثال، بیماری که در خلق افسرده قرار دارد، ممکن است دچار کمبود انرژی و افکاری درمورد ناارزنده بودن خود داشته باشد؛ درصورتی که در بیماری با خلق تحریک‌پذیر (Irritable)، محتمل است که شاهد عصبانی شدن‌های مکرر و واکنش‌های پرخاشگرانه نسبت به دیگران باشند.
عاطفه
واکنش‌های احساسی فعلی بیمار که از روی حالات چهره، لحن صدا و زبان بدن بیمار، استنباط می‌شوند را عاطفه (Affect) می‌نامیم. عاطفه بیمار ممکن است در پیوستار نرمال، محدود، کند یا مسطح باشد. به عنوان مثال، مراجعی که عاطفه محدود دارد، واکنش‌های احساسی کمی بروز دهد، درحالی که عاطفه مسطح (Flat) نشان‌دهنده عدم واکنش احساسی تمام‌عیار بیمار است. بالینگر با بررسی عاطفه می‌تواند میزان تناسب واکنش‌های هیجانی بیمار را با موقعیت‌ها یا وضعیت‌ها را ارزیابی کند.
گفتار در معاینه وضعیت روانی
گفتار (Speech) بیمار را درمورد کمیت، سرعت تولید و کیفیت باید مورد توجه قرار دهیم. گفتار ممکن است سریع یا کند، پرفشار، تردیدآمیز، یکنواخت و… باشد. بررسی و ثبت دقیق این متغیرها در ایجاد فرضیه و حتی یافتن علائم و نشانه‌های اختلالات روانی و نورولوژیک کمک حائز اهمیتی می‌کند. به عنوان مثال بیمارانی که مبتلا به اختلال افسردگی ممکن است دارای گفتاری کند و بریده بریده باشند.
اختلالات ادراکی در معاینه وضعیت روانی
ادراک در ارتباط با خود یا محیط، تجربه می‌شود؛ به همین سو، اختلالات ادراکی (Perceptual Disturbances) هم مشکلاتی در تجربه‌ی ادراکی در ارتباط با خود ویا محیط است. این اختلالات مرتبط با سیستم‌های حسی (شنوایی، بویایی، لمسی و…) بروز پیدا می‌کنند و ادراک فرد را از واقعیت بیرونی منحرف کرده و دچار کژکاری می‌کنند. از مشکلات ادراکی می‌توان به توهم‌ها یو خطاهای ادراکی اشاره کرد. در معاینه وضعیت روانی، بررسی و ثبت هرگونه مشکلات در سیستم ادراکی ضرورت دارد.
شناخت در معاینه وضعیت روانی
بخش ارزیابی شناخت (Cognition) از معاینه وضعیت روانی از اهمیت خاصی برخوردار است؛ زیراکه در این بخش کنش‌هایی را مورد ارزیابی قرار می‌دهیم که برای تشخیص افتراقی بین بیماری‌های روانپزشکی و نورولوژیک و همچنین برنامه‌ریزی درمانی بسیار مهمند. این بخش شامل بررسی هشیاری ، جهت‌یابی ، حافظه ، تمرکز و توجه، توانایی خواندن و نوشتن، توانایی فضایی-بصری، تفکر انتزاعی، دایره اطلاعات و هوش بیمار است.
هشیاری
هشیاری (Consciousness) بیمار نشانه بسیار مهمی از وضعیت عمومی مغز و سیستم عصبی اوست. اختلالات هشیاری باید بسیار جدی گرفته شوند زیراکه می‌توانند نشان از آسیب مغزی یا وجود یک اختلال جدی باشد. بررسی سطح هشیاری به بالینگر کمک می‌کند که تشخیص نوع و شدت اختلال را با دقت بیشتری انجام دهند.
جهت‌یابی
مشکل در آگاهی فرد از زمان، مکان و اشخاص! مشکلات در جهت‌یابی (Orientation) معمولا به این ترتیب است. وجود مشکل در جهت‌یابی مانند مشکلات در هشیاری، نشانه‌ای مهم است و ارزیابی‌های نورولوژیک را الزامی می‌کند. برای مثال بیماری که دچار ناتوانی در تشخیص زمان یا مکان است، توجه بالینگر را سریعا باید به سمت بیماری‌هایی همچون دمانس و دلیریوم ببرد.
حافظه
حافظه (Memory) بیمار را باید در چهار قلمرو بررسی کنیم: حافظه دور، گذشته نزدیک، حافظه اخیر و حفظ و یادآوری فوری.
اختلالات حافظه می‌توانند نشان از وجود اختلالات شناختی یا آسیب‌های ارگانیک مغزی باشند. برای مثال، بیمارانی که مبتلا به بیماری آلزایمر هستند، ممکن است حافظه اخیر خود را از دست دهند و در به یاد آوری آنچه انجام داده‌اند ناتوان شوند.
تمرکز و توجه
تمرکز و توجه (Concentration and Attention) بیمار به علل مختلفی ممکن است دستخوش مشکل شوند. برای مثال، اختلالات اضطرابی، افسردگی و یا توهمات شنوایی می‌توانند متعاباً موجب مشکلاتی در این دو کنش شوند. این مشکلات عواقبی از قبیل اختلال در عملکرد روزمره بیمار داشته باشند و باید مورد توجه بالینی قرار گیرند.
توانایی خواندن و نوشتن
خواندن و نوشتن (Ability to Read and Write)، دو توانایی قابل ارزیابی در افراد دارای سواد است. بررسی اینکه آیا بیمار قادر است بخواند و بنویسد اطلاعاتی درمورد حضور یا عدم حضور یک اختلال شناختی و یا حتی نقصان‌های ارگانیک مغزی به بالینگر می‌دهد.
کنترل تکانه در معاینه وضعیت روانی
کنترل تکانه (Impulse Control) بربنیاد توانایی فرد در کنترل انگیزه‌های جنسی، پرخاشگری و سایر تکانه‌ها بررسی می‌شود. مشکلات در زمینه کنترل تکانه می‌تواند نشانی از وجود برخی اختلالات شخصیت، اختلال دوقطبی، روان‌گسستگی و… باشد. بیمارانی که دچار مشکلات در کنترل تکانه هستند ممکن است رفتارهای پرخاشگرانه، تعدد فعالیت‌های جنسی و… را نشان دهند که در هنگام گرفتن تاریخچه و حتی گاهی در هنگام مصاحبه قابل ردگیری است.
قضاوت و بینش
قضاوت و بینش (Judgment and Insight) بیمار نشان‌دهنده توانایی وی در فهم و پذیرش واقعیت‌ها و همچنین پیش‌بینی نتایج رفتارهای انجام شده توسط خود فرد است.
قضاوت
تعیین توانایی بیمار در پیش‌بینی نتایج رفتارهای خود و درک اثر آن‌ها، قضاوت (Judgment) بیمار را رقم می‌زند. به عنوان مثال بیماری که دچار اختلالات روان‌گسستگی است، ممکن است نتیجه رفتارهای خود را به درستی ارزیابی نکند و دست به کارهای خطرناکی بزند.
بینش
بینش (Insight) به آگاهی و درک بیمار از اختلالات و بیماری‌هایش اطلاق می‌شود. سطوح بینش از عدم‌آگاهی نسبت به بیمار بودن تا بینش کامل دسته بندی می‌شود. بیمارانی که بینش کافی ندارند، ممکن است درمان را نپذیرند ویا حتی به دنبال کمک نروند.
نتیجه گیری: اهمیت معاینه وضعیت روانی (MSE)
معاینه وضعیت روانی (MSE) به عنوان یکی از ابزارهای مهم در تشخیص و درمان اختلالات روانی، نقش بسزایی دارد. با ارزیابی دقیق وجوه مختلف وضعیت روانیِ بیمار، بالینگران می‌توانند به تشخیص‌های دقیق‌تر و برنامه‌ریزی درمانی مؤثرتر و منسجم‌تر دست یابند. همچنین، معاینه وضعیت روانی، به شناسایی علائم اولیه اختلالات روانی کمک می‌کند که می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر روند بهبودی بیمار داشته باشد.
